Efnahagsástandið

Eftir að hafa rekið fyrirtæki til fjölda ára og fylgst með samfélagsumræðunni finn ég fyrir löngun að drepa niður penna.  Hér verða tekin fyrir fimm atriði með ákveðin innbyrðis tengsl þótt þau verði ekki krafin til mergjar á þessu stigi.

Nb.  Grein þessi er skrifuð um 20. september, og send inn til Fréttablaðsins þann 25. september nokkruð dögum fyrir hrun og ríkisvæðingu Glitnis sem kalla má örlagadaginn 29. september.  Sökum gríðarlegs hraða í atburðarásinni síðan þá og gífurlegs samdráttar í efnahagskerfinu má segja að allt það sem krefjist útgjaldaaukningar ríkis verði að skoða í enn varkárara samhengi.

1.   ESB og myntin
Ísland er eitt minnsta hagkerfi veraldar með sjálfstæða mynt.  Í alþjóðlegu umhverfi er sífellt  erfiðara að halda krónunni úti.  Helsta aðdráttarafl hennar eru ofurvextir sem laða að erlenda fjárfesta vegna vaxtamunar sem hægt er að græða á.  Lækkandi vextir,  órói og óöryggi fæla að sama skapi fjármagnið frá Íslandi með fallandi gengi.  Það hækkar svo verð innfluttra vara og eykur verðbólgu og  því er um ákveðinn vítahring að ræða sem þarf að bregðast hratt við.  Yfir 70% skulda íslenskra fyrirtækja eru í erlendri mynt.  Það virðist óumflýjanlegt að áður en langt um líður verði teknar upp aðildarviðræður við ESB og þá væntanlega tekin upp evra.  Um það hafa fjölmargir og æ fleiri aðilar ályktað meðal annars Samtök atvinnulífsins, fjármálastofnanir, kaupmenn, iðnrekendur, neytendur og ótal fleiri. Slíkt gerist þó ekki sem töfralausn á einni nóttu og alls ekki með núverandi ójafnvægi í hagkerfinu. 

2.  Menntun, öryggi og þjóðarsátt
Menntun er fjárfesting, og því betri sem kennararnir eru því meiri arður ætti að verða af fjárfestingunni.  Samhliða samfellu í skólastigum þyrfti að hækka laun leikskólakennara og kennara, þannig að sú fjárfesting sem felst í þriggja ára námi leikskólakennara og senn fimm ára námi kennara sé arðbær. Það er hagur þjóðfélagsins að í þessi störf veljist sem  hæfast fólk sem haldist í starfi.  Sífelld mannaskipti í þessum störfum hafa ekki góð félagsleg áhrif á börn.  Undirmannaðir leikskólar og „reddingar“ samfara því valda mikilli streitu og óskilvirkni í hagkerfinu.  Talsverður starfsflótti er úr kennarastétt og margir hæfir kennarar hafa farið í önnur störf.  Auðvitað er launahækkun ekki einhlít aðferð til að fá hæfasta fólkið í kennarastétt og þetta er vissulega einföldun á hagfræðilegu viðfangsefni þar sem launaskrið getur skilað sér út í verðlagið.   Aðra stétt mætti reyndar nefna, en það eru lögreglumenn sem halda uppi lögum og reglu til að tryggja öryggi fólksins í landinu.  Í þá stétt þarf líka að velja sem hæfast fólk og tryggja því sanngjörn laun miðað við menntun, ábyrgð og áhættu.  Það er mikil skömm að því að löggæslan búi við fjársvelti.  Ef umbuna ætti sérstaklega þessum starfsstéttum, leikskólastarfsfólki kennurum og löggæslumönnum, yrði að ná þjóðarsátt um það, ella yrði hætta á launaskriði og verðbólgu ef aðrar stéttir kæmu á eftir, og árangurinn yrði enginn þegar upp væri staðið.  Æskilegt væri að hafa einhvers konar árangurstengingu þar sem því yrði við komið til að arður og framleiðni yrðu sem mest. Ég segi allavega fyrir mig að ég væri til í að borga aðeins meira til samfélagsins fyrir það að dóttir mín fengi mjög góða menntun og að öryggi ríkti á götum borgarinnar.

3.  Menntun og framleiðni
Sem ráðgjafi fyrirtækja og einstaklinga hef ég því miður séð fjölmörg dæmi þess að fólk sé mjög auðveld „bráð“ bankanna þegar kemur að óskynsamlegum lántökum.  Bankarnir hugsa því miður fyrst og fremst um arð eigenda sinna burtséð frá því hvort skynsemi felist í lántökunni. Gott dæmi um þetta eru 90% lánin sem var eitt helsta slagorð Framsóknarflokksins í síðustu kosningum.  Í flestum tilfellum er bankinn búinn að tryggja sig fyrir áhættu. Auglýsingar banka eru stundum villandi og misvísandi, dæmi um það eru margar auglýsingar varðandi erlend lán á síðasta ári.  Fólk er stundum ginnt jafnvel á göngum verslunarmiðstöðva af fagurgölum sem lofa öllu fögru ef viðkomandi færir sig í viðskipti til viðkomandi bankastofnunnar. Ég fullyrði að það væri þjóðhagslega mjög hagkvæmt að bæta námskeiði inn í námskrá grunnskóla og menntaskóla, þó ekki væri nema einni önn sem væri grunnur í hagfræði og fjármálum.  Því miður þekkja margir til dæmis ekki mun á nafnvöxtum og raunvöxtum,  eða mismunandi vísitölum, þótt um að ræða fólk sem lokið hafi háskólanámi.  Þetta hef ég að meira að segja rekið mig á hjá þjónustufulltrúum í banka, sem í mörgum tilfellum hafa ekki tilskilda þekkingu til að ráðleggja fólki.

4.  Eftirlitsstofnanir
Það þarf að stórefla eftirlitsstofnanir svo sem Fjármálaeftirlitið, Samkeppniseftirlitið,  Neytendastofu, Neytendasamtökin og Skattrannsóknastjóra, þannig að þær geti brugðist hratt og markvisst við athugasemdum og kærum og kannað grunsamleg atvik í markaðs- og fjármálum. Þetta er tvímælalaust hagur almennings. Mál daga oft uppi í kerfinu og svör koma seint um síðir. Leikreglur á markaði eru oft ekki nógu skýrar og gráa svæðið vítt.  Núverandi viðskiptaráðherra virðist þó ætla að taka á þeim málum sem heyra undir hans ráðuneyti af röggsemi. Vonandi leiðir það til umbóta í þessum efnum

.5.   Kennitöluskipti
Fyrirtæki okkar lendir í því árlega að einn eða tveir viðskiptavinir eða samkeppnisaðilar fara í þrot eða árangurslaust fjárnám.  Þetta getur að sjálfsögðu komið fyrir grandvart og heiðarlegt fólk.  Því miður sýnir reynslan að margir koma sér undan skuldunum með að stofna nýtt félag um reksturinn, en skuldirnar falla á kröfuhafa, oft lífeyrissjóði og opinbera aðila. Oft eru það sömu aðilarnir sem þetta stunda oftar en einu sinni enda siðferðisþröskuldurinn lágur hvað þetta varðar hjá sumum.  Flestar Evrópuþjóðir takmarka svigrúm stjórnenda sem lenda í gjaldþroti til þess að stofna og stýra nýjum fyrirtækjum með það að augnamiði að koma í veg fyrir svik og kennitöluskipti. Íslendingar eru miklir eftirbátar annarra í þessum efnum.  Þó hefur þetta batnað með árunum.  Meiri menntun í fjármálum og hagfræði og áætlanagerð myndi hér hjálpa mikið til.  Í Iðnskólanum og Hótel- og veitingaskólanum ætti til dæmis að leggja mikla áherslu á kennslu í þessum fögum þar sem nemendur þessara skóla fara oft út í rekstur.  Í ferðaþjónustu þar með talið í veitingarekstri, eru gjaldþrot því miður of tíð.  Meiri kunnátta í fjármálum og áætlanagerð kæmi að miklu gagni.

Höfundur er rekstrarhagfræðingur
[e-mail]